Hàng hóa sức lao động là gì? Bản chất và ý nghĩa đầy đủ

Hàng hóa sức lao động là gì và vì sao khái niệm này luôn được xem là trọng tâm trong kinh tế học cũng như trong thị trường lao động hiện đại? Đây không chỉ là vấn đề lý luận mà còn gắn liền với tiền lương, việc làm và cơ chế tạo ra giá trị trong xã hội. Bài viết dưới đây sẽ phân tích đầy đủ bản chất, điều kiện, thuộc tính và lý do khiến hàng hóa sức lao động trở thành hàng hóa đặc biệt.

1. Sức lao động là gì?

Sức lao động là tổng hợp khả năng thể lực và trí lực của con người, được sử dụng trong quá trình sản xuất và cung ứng dịch vụ. Đây là yếu tố đầu tiên và quyết định trong mọi hoạt động sản xuất từ nông nghiệp, công nghiệp cho đến thương mại, dịch vụ.

Sức lao động gồm:

• Thể lực: năng lượng cơ bắp, sự dẻo dai, sức khỏe thể chất
• Trí lực: tư duy, sáng tạo, kỹ năng, tri thức
• Kinh nghiệm – kỹ năng: tay nghề, khả năng xử lý vấn đề, sự nhạy bén
• Yếu tố tinh thần – tâm lý: động lực, thái độ, cảm xúc.

>> Đọc thêm: Khái niệm hàng hóa là gì? Phân tích mối quan hệ giữa hai thuộc tính

2. Hàng hóa sức lao động là gì?

Hàng hóa sức lao động là phần sức lực và trí lực của con người khi được đưa ra trao đổi, mua bán trên thị trường lao động. Trong quan hệ này, người lao động chuyển giao quyền sử dụng sức lao động cho người sử dụng lao động trong một thời gian nhất định và nhận lại tiền lương tương ứng.

Hiểu đơn giản:

• Hàng hóa sức lao động = năng lực làm việc của con người được bán trên thị trường.

Khác với hàng hóa vật chất thông thường, hàng hóa sức lao động mang bản chất kinh tế – xã hội đặc biệt, gắn liền trực tiếp với con người và là nguồn gốc tạo ra mọi giá trị trong xã hội.

Hàng hóa sức lao động là gì? Lý luận chung về hàng hóa sức lao động

3. Điều kiện để sức lao động trở thành hàng hóa

Theo lý luận kinh tế chính trị Mác – Lênin và được thực tiễn hiện đại khẳng định, sức lao động chỉ có thể xuất hiện trên thị trường với tư cách hàng hóa khi đồng thời thỏa mãn hai điều kiện cơ bản sau:

3.1. Người lao động phải tự do về thân thể

Người lao động phải là chủ thể tự quyết đối với sức lao động của chính mình. Họ có quyền:

• Lựa chọn bán hoặc không bán sức lao động
• Tự do đàm phán điều kiện làm việc
• Ký kết hoặc chấm dứt hợp đồng lao động

Điều kiện này thể hiện tính tự chủ và tính bình đẳng của người lao động trên thị trường lao động.

3.2. Người lao động không có hoặc không đủ tư liệu sản xuất

Tư liệu sản xuất bao gồm:

• Đất đai
• Máy móc
• Công cụ lao động
• Nguyên liệu

Khi không sở hữu hoặc không có khả năng tự sử dụng các tư liệu này để tạo ra sản phẩm, người lao động buộc phải bán sức lao động để tồn tại.

Trong bối cảnh hiện nay, ngay cả những người có vốn hoặc có tư liệu sản xuất nhưng không đủ điều kiện để tổ chức sản xuất hiệu quả vẫn chọn đi làm thuê.
Do đó, điều kiện thứ hai mang tính linh hoạt và rộng hơn so với thời kỳ tư bản chủ nghĩa sơ khai.

4. Thuộc tính của hàng hóa sức lao động

Cũng như mọi hàng hoá khác, hàng hoá – sức lao động cũng có hai thuộc tính: giá trị và giá trị sử dụng.

4.1. Giá trị hàng hoá sức lao động.

Giá trị hàng hoá sức lao động cũng giống như các hàng hoá khác được quy định bởi số lượng thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất và tái sản xuất ra sức lao động. Nhưng, sức lao động chỉ tồn tại trong cơ thể sống của con người. Để sản xuất và tái sản xuất ra năng lực đó, người công nhân phải tiêu dùng một số lượng tư liệu sinh hoạt nhất định.

4.1.1. Các bộ phận cấu thành giá trị sức lao động

Cụ thể, giá trị sức lao động được hình thành từ ba bộ phận chính:

• Giá trị tư liệu sinh hoạt để duy trì cuộc sống của bản thân người lao động.
• Phí tổn đào tạo, học nghề để hình thành kỹ năng lao động.
• Giá trị tư liệu sinh hoạt cần thiết cho gia đình người lao động.

Như vậy, thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra sức lao động sẽ quy thành thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt ấy. Hay nói một cách khác, số lượng giá trị sức lao động được xác định bằng số lượng giá trị những tư liệu sinh hoạt để duy trì cuộc sống của người có sức lao động ở trạng thái bình thường.

4.1.2. Yếu tố tinh thần và lịch sử

Điểm đặc biệt của giá trị sức lao động là nó không chỉ bao hàm yếu tố vật chất mà còn cả yếu tố tinh thần và lịch sử. Bởi nhu cầu của công nhân không chỉ có nhu cầu về vật chất mà còn gồm cả những nhu cầu về tinh thần (giải trí, học hành…).

Hàng hoá sức lao động là hàng hoá đặc biệt

Các nhu cầu này thay đổi tùy theo hoàn cảnh lịch sử, trình độ văn minh, tập quán, địa lý, khí hậu cũng như điều kiện hình thành giai cấp công nhân của mỗi quốc gia và mỗi thời kỳ.

4.1.3. Sự biến đổi giá trị sức lao động

Để nêu ra được sự biến đổi của giá trị sức lao động trong một thời kỳ nhất định, ta cần nghiên cứu sự tác động lẫn nhau của hai xu hướng đối lập:

• Một mặt là sự tăng nhu cầu trung bình xã hội về hàng hoá và dịch vụ, về học tập và trình độ lành nghề, do đó làm tăng giá trị sức lao động.
• Mặt khác là sự gia tăng năng suất lao động xã hội làm giảm giá trị sức lao động.

Trong điều kiện tư bản hiện đại, cuộc cách mạng khoa học – kỹ thuật tác động mạnh mẽ đến lao động. Sự khác biệt giữa công nhân về trình độ, độ phức tạp của công việc và mức độ sử dụng trí lực ngày càng tăng.

Tất cả những điều kiện đó không thể không ảnh hưởng đến các giá trị sức lao động. Sự tác động qua lại của hai xu hướng này dẫn đến sự khác biệt về giá trị sức lao động giữa các ngành nghề và lĩnh vực, nhưng cuối cùng vẫn được quy về một mức trung bình xã hội.

4.2. Giá trị sử dụng hàng hoá sức lao động

Giá trị sử dụng của hàng hoá sức lao động cũng giống như các hàng hoá khác chỉ thể hiện ra trong quá trình tiêu dùng sức lao động. Hay còn có thể hiểu là quá trình người công nhân tiến hành lao động sản xuất tạo ra những tính chất đặc biệt như:

4.2.1. Khả năng tạo ra giá trị thặng dư

Thứ nhất, khi được tiêu dùng, sức lao động không chỉ tái tạo giá trị bù đắp cho bản thân nó mà còn tạo ra một giá trị mới lớn hơn giá trị bản thân nó.

Phần giá trị dôi ra này chính là giá trị thặng dư – nguồn gốc của lợi nhuận trong chủ nghĩa tư bản. Nhờ đặc tính này, tiền mới có thể chuyển hóa thành tư bản và chứng minh hàng hoá sức lao động có thuộc tính là nguồn gốc sinh ra giá trị.

Đó là đặc điểm cơ bản nhất của giá trị sử dụng của hàng hoá sức lao động so với các hàng hoá khác. Nó là “chìa khoá” để giải quyết mâu thuẫn của công thức chung của tư bản. Nói cách khác, tiền chỉ có thể biến thành tư bản khi sức lao động trở thành hàng hoá.

4.2.2. Gắn liền với con người – chủ thể lao động

Thứ hai, hàng hoá sức lao động gắn liền với con người – chủ thể của lao động. Do đó, việc cung ứng sức lao động chịu ảnh hưởng của các yếu tố tâm lý, xã hội, văn hoá và kinh tế, khác hẳn với hàng hoá thông thường vốn chủ yếu phụ thuộc vào điều kiện sản xuất.

Đối với thị trường lao động, con người lại có ảnh hưởng quyết định tới cung.

Từ đây có thể khẳng định: chỉ có sức lao động mới có giá trị sử dụng đặc biệt là tạo ra giá trị thặng dư, trong khi không một loại hàng hóa nào khác có được thuộc tính này.

5. Vì sao hàng hóa sức lao động được xem là hàng hóa đặc biệt?

Hàng hóa sức lao động mang những đặc tính không có ở bất kỳ loại hàng hóa nào khác. Dưới góc nhìn lý luận và thực tiễn, sức lao động trở thành hàng hóa đặc biệt bởi các lý do sau:

5.1. Sức lao động không thể tách rời khỏi con người

Nếu hàng hóa thông thường có thể mua, bán hoặc lưu trữ độc lập, thì sức lao động luôn gắn liền với người bán nó. Người lao động không thể tách sức lao động ra khỏi bản thân như một vật phẩm riêng biệt. Đây là điểm khác biệt căn bản so với mọi loại hàng hóa vật chất.

5.2. Kết hợp đồng thời yếu tố vật chất và tinh thần

Sức lao động không chỉ là hoạt động cơ thể, mà còn phản ánh:

• Trí tuệ
• Tâm lý
• Cảm xúc
• Tính sáng tạo
• Kỹ năng và kinh nghiệm

Chính sự hòa quyện giữa thể chất và tinh thần khiến hàng hóa sức lao động trở thành loại hàng hóa đa diện và độc đáo, không thể thay thế.

5.3. Có khả năng tạo ra giá trị thặng dư

Đây là đặc điểm nổi bật nhất.
Khi sử dụng sức lao động, người sử dụng lao động thu được giá trị mới lớn hơn giá trị mà họ phải trả để mua sức lao động.

Ví dụ:

• Tiền lương công nhân: 10 triệu đồng/tháng
• Giá trị sản phẩm họ tạo ra: 30–40 triệu đồng

Phần chênh lệch chính là giá trị thặng dư, điều mà không một loại hàng hóa nào có thể tự tạo ra.

5.4. Sức lao động có thể tự tái sản xuất và phát triển

Khác với hàng hóa vật chất có xu hướng hao mòn theo thời gian, sức lao động có thể tự hoàn thiện và nâng cao thông qua:

• Học hỏi
• Tích lũy kinh nghiệm
• Rèn luyện kỹ năng
• Phát triển trình độ chuyên môn

Nhờ đó, giá trị của hàng hóa sức lao động không ngừng tăng lên theo thời gian và quá trình lao động.

6. Mối liên hệ giữa hàng hóa sức lao động và tiền lương

Tiền lương chính là giá cả của hàng hóa sức lao động – khoản tiền mà người sử dụng lao động trả để đổi lấy quyền sử dụng sức lao động trong một khoảng thời gian nhất định.

6.1. Theo quan điểm kinh tế chính trị học

Tiền lương không phản ánh giá trị lao động, mà thể hiện giá trị của chính sức lao động. Do đó, mức lương phải bảo đảm bù đắp đầy đủ các chi phí cần thiết để tái sản xuất sức lao động, bao gồm:

• Nhu cầu sinh hoạt thiết yếu: (ăn uống, nhà ở, y tế, đi lại…)
• Chi phí đào tạo và nâng cao trình độ, giúp người lao động duy trì năng lực làm việc
• Chi phí nuôi con, nhằm tái sản xuất sức lao động về mặt số lượng cho thế hệ sau

6.2. Theo pháp luật Việt Nam

Tiền lương phải tuân thủ các quy định hiện hành, bao gồm:

• Mức lương tối thiểu.
• Bảo đảm mức sống tối thiểu cho người lao động và gia đình họ.
• Tiền lương làm thêm giờ, làm đêm.
• Phụ cấp, phúc lợi và các chế độ bảo đảm khác theo luật.

Như vậy, tiền lương vừa mang tính kinh tế, phản ánh giá trị sức lao động, vừa mang tính pháp lý được Nhà nước điều chỉnh để bảo vệ quyền lợi người lao động.

7. FAQ – Câu hỏi thường gặp

1. Hàng hóa sức lao động là gì?

• Là năng lực lao động của con người được đem bán trên thị trường.

2. Vì sao đây là hàng hóa đặc biệt?

• Vì nó tạo ra giá trị thặng dư, gắn với con người và có thể tự hoàn thiện.

3. Giá trị của hàng hóa sức lao động là gì?

• Là chi phí tái sản xuất sức lao động, biểu hiện bằng tiền lương.

4. Giá trị sử dụng là gì?

• Là khả năng tạo ra sản phẩm/dịch vụ có giá trị.

5. Điều kiện để sức lao động trở thành hàng hóa?

• Người lao động tự do về thân thể và không có/không đủ tư liệu sản xuất.

6. Tiền lương có phải giá cả của sức lao động không?

• Có. Tiền lương chính là giá cả của hàng hóa sức lao động.

Hi vọng bài viết này của Luận văn 1080 đã giúp bạn trả lời câu hỏi “Hàng hóa sức lao động là gì?” và bản chất của hàng hóa sức lao động. Chúc các bạn học tập tốt!