Hàng hóa công cộng là gì? Phân loại, đặc điểm và các ví dụ thực tiễn

Hàng hóa công cộng là loại hàng hóa mà tất cả mọi thành viên trong xã hội có thể sử dụng chung với nhau. Cùng Luận văn 1080 tìm hiểu thêm các khái niệm khác như: hàng hóa công cộng là gì, hàng hóa tiêu dùng chung là gì, … trong bài viết sau đây.

1. Khái niệm hàng hóa công cộng

Định nghĩa: Hàng hóa công cộng là loại hàng hóa mà tất cả các thành viên trong xã hội có thể sử dụng chung với nhau. Việc sử dụng của người này không ảnh hưởng đáng kể đến việc sử dụng của người khác.

Ví dụ:

• Lợi ích của quốc phòng, chương trình y tế quốc gia, chương trình giáo dục công cộng, …

Nói một cách dễ hiểu hơn, trong cuốn The Pure Theory of Public Expenditure, theo Paul Samuelson thì, hàng hóa công là những loại hàng hóa mà chi phí để nhận dịch vụ từ nó đối với mỗi người là bằng 0, và không thể cấm mọi người cùng sử dụng.

Hàng hóa công cộng là gì? Đặc điểm của hàng hóa công cộng

2. Đặc điểm hàng hóa công cộng

Để một hàng hóa trở thành hàng hóa công cộng, hàng hóa đó cần phải thỏa mãn một hoặc hai đặc điểm sau:

2.1. Không thể phân chia quyền sở hữu

Hàng hóa công không phải được dành riêng cho ai, và không ai có quyền sở hữu cá nhân về hàng hóa ấy. Thật khó để buộc mọi người phải trả tiền trực tiếp khi sử dụng hàng hóa mà không dành riêng cho mình, bởi vì nếu không trả tiền trực tiếp, họ vẫn có thể hưởng thụ được hàng hóa ấy.

Ví dụ:

• Lợi ích từ quốc phòng như sự bảo đảm an ninh, chủ quyền quốc gia,… Giả sử ngay cả khi có một cá nhân không đóng góp chi phí cho các hoạt động quốc phòng, họ vẫn không thể bị loại trừ khỏi việc thụ hưởng những lợi ích này.

2.2. Sử dụng không làm giảm lợi ích của người khác

Hai là, việc sử dụng hàng hóa công của một người không ảnh hưởng đáng kể đến việc sử dụng của người khác. Chi phí phát sinh khi người tiêu dùng tăng thêm là rất nhỏ, gần như bằng không.

Ví dụ:

• Khi một ngọn hải đăng đã được xây dựng và hoạt động, số lượng tàu biển sử dụng ánh sáng từ nó không làm tăng thêm chi phí đáng kể. Đồng thời, việc một con tàu nhận được lợi ích từ hải đăng cũng không làm giảm lợi ích của những con tàu khác.

3. Cách phân loại hàng hóa công cộng

Tuy nhiên, không phải bất kỳ hàng hóa công nào cũng đảm bảo một cách nghiêm ngặt các đặc điểm trên. Tùy theo mức độ bảo đảm các đặc điểm này, người ta chia hàng hóa công thành hai loại: hàng hóa công thuần túy và hàng hóa công không thuần túy.

3.1. Hàng hóa công cộng thuần túy (Pure Public Goods)

3.1.1. Khái niệm

Hàng hóa công cộng thuần túy là loại hàng hóa công cộng mà mọi người đều có thể sử dụng chung, không cần định suất hay giới hạn mức tiêu dùng cá nhân. Việc tiếp cận hàng hóa này phụ thuộc vào nhu cầu của mỗi người và các quy định chung của xã hội.

3.1.2. Đặc điểm

Hàng hóa công cộng thuần túy thuộc sở hữu công cộng và không thể loại trừ: Đây là hàng hóa thuộc quyền sở hữu chung của toàn xã hội. Không ai có thể bị loại trừ khỏi việc sử dụng, kể cả khi họ không trực tiếp đóng góp chi phí vì:

• Việc đo lường mức độ sử dụng cá nhân gần như không thể, do đó chi phí cung cấp thường được bù đắp thông qua hệ thống thuế. Nếu cố gắng loại trừ hoặc định suất, hiệu quả xã hội sẽ giảm sút, thậm chí gây hậu quả cho cộng đồng. Ví dụ: quốc phòng, dịch vụ chữa cháy, các chương trình y tế cộng đồng, xóa nạn mù chữ.

Đặc điểm của hàng hóa công cộng thuần túy (Pure Public Goods)

• Không ảnh hưởng đáng kể đến những người sử dụng khác: Hàng hóa công cộng thuần túy mang tính không cạnh tranh. Việc một cá nhân sử dụng không làm giảm lợi ích của người khác; lợi ích được chia sẻ đồng đều, chi phí biên khi có thêm người dùng gần như bằng không, chất lượng chung cũng không bị suy giảm. Ví dụ: chương trình quốc phòng, y tế cộng đồng, phòng cháy chữa cháy, hải đăng, giáo dục phổ thông.

>> Tham khảo thêm: Dịch vụ viết thuê luận văn cao học đa dạng ngành đào tạo

3.2. Hàng hóa công cộng không thuần túy (Impure Public Goods)

3.2.1. Khái niệm

Là hàng hóa công có thể định suất sử dụng, có thể loại trừ các cá nhân sử dụng nhưng phải chấp nhận một khoản tốn kém chi phí nhất định.

Khác với hàng hóa công cộng thuần túy, các hàng hóa này vẫn cho phép đo lường mức tiêu dùng cá nhân và thu phí trực tiếp. Vì vậy, chúng thường do các doanh nghiệp tư nhân cung cấp và có thể thuộc quyền sở hữu cá nhân hoặc tập thể.

Ví dụ:

• Đường cáp vô tuyến truyền hình, mạng lưới điện thoại, đường cao tốc, lớp học… thông qua con người hoặc các phương tiện kỹ thuật, thiết bị, người ta hoàn toàn có thể kiểm soát, định suất hoặc loại trừ việc sử dụng các hàng hóa này.
• Việc tính xem có bao nhiêu thời gian cho việc xem một kênh truyền hình, có bao nhiêu cuộc gọi điện thoại trong tháng, có bao nhiêu lần đi trên đường cao tốc… của một cá nhân nào đó hoàn toàn có thể thực hiện.

3.2.2. Đặc điểm

Hàng hóa công cộng không thuần túy chỉ mang tính không loại trừ và không cạnh tranh ở một mức độ nhất định, không hoàn toàn như hàng hóa công cộng thuần túy. Chúng vừa có yếu tố công cộng, vừa chịu sự kiểm soát và giới hạn với những đặc điểm cơ bản gồm:

• Có thể loại trừ một phần: Người cung cấp có thể giới hạn quyền sử dụng thông qua vé, phí hoặc các biện pháp kiểm soát khác như công viên thu vé, truyền hình cáp.
• Có cạnh tranh trong sử dụng khi vượt ngưỡng: Nếu số người sử dụng quá nhiều, chất lượng hoặc lợi ích sẽ giảm. Ví dụ: đường sá khi tắc nghẽn, công viên khi quá tải.
• Kết hợp yếu tố công cộng và tư nhân: Vừa mang lại lợi ích chung, vừa có cơ chế quản lý, thu phí để duy trì dịch vụ.
• Phụ thuộc vào điều kiện sử dụng: Trong hoàn cảnh bình thường có thể xem là hàng hóa công cộng, nhưng khi vượt quá khả năng đáp ứng thì trở thành hàng hóa bán công cộng. Ví dụ: một cá nhân xem nhiều hay ít một kênh truyền hình không ảnh hưởng đến người khác, nhưng nếu hạ tầng kỹ thuật quá tải thì chất lượng dịch vụ sẽ giảm; hay một cá nhân đi trên đường cao tốc lúc vắng xe không ảnh hưởng đến người khác, nhưng khi mật độ quá cao thì tình trạng ùn tắc xảy ra.

3.3. Hàng hóa công cộng toàn cầu (Global Public Goods)

3.3.1. Khái niệm

Hàng hóa công cộng toàn cầu là những hàng hóa hoặc dịch vụ có phạm vi ảnh hưởng vượt ra ngoài biên giới quốc gia, mọi quốc gia và mọi cá nhân trên thế giới đều có thể thụ hưởng. Đây là những hàng hóa gắn với lợi ích chung của toàn nhân loại và không một quốc gia đơn lẻ nào có thể tự mình cung cấp hoặc quản lý hiệu quả.

3.3.2. Đặc điểm

• Phạm vi toàn cầu: Tác động không giới hạn trong một lãnh thổ cụ thể mà ảnh hưởng đến nhiều quốc gia, thậm chí toàn thế giới, như biến đổi khí hậu, suy giảm tầng ô-dôn.
• Không loại trừ ở quy mô quốc tế: Một quốc gia không thể đơn phương ngăn cản quốc gia khác hưởng lợi từ hàng hóa này, ví dụ không khí trong lành hay an ninh hàng hải quốc tế.
• Không cạnh tranh trong sử dụng: Việc một quốc gia hoặc một cá nhân được hưởng lợi không làm giảm lợi ích của quốc gia hay cá nhân khác, chẳng hạn tri thức khoa học mở hoặc nghiên cứu y tế toàn cầu.
• Cần sự phối hợp quốc tế: Việc cung cấp và duy trì loại hàng hóa này đòi hỏi hợp tác đa phương, điển hình là các hiệp định quốc tế về giảm phát thải khí nhà kính, bảo tồn đa dạng sinh học hay hệ thống cảnh báo thảm họa toàn cầu.

4. Tính biến thiên của hàng hóa công cộng và ví dụ minh họa(contingent nature & non-uniformity)

Hàng hóa công cộng không phải lúc nào cũng mang đặc tính thuần túy; trong nhiều trường hợp, chúng có thể biến đổi tùy theo điều kiện sử dụng và cách quản lý.

• Ví dụ về hàng hóa công cộng thuần túy: không khí để thở, an ninh quốc gia, hệ thống kiểm soát lũ lụt, hải đăng, đèn đường. Đây là những hàng hóa có tính không loại trừ và không cạnh tranh rõ rệt.
• Ví dụ phụ thuộc vào điều kiện: đường sá là hàng hóa công cộng khi chưa bị ách tắc, nhưng khi lưu lượng vượt quá mức thì trở thành hàng hóa có cạnh tranh. Tương tự, tri thức và thông tin có thể chuyển thành hàng hóa bán công cộng khi được bảo hộ bởi bản quyền hoặc bằng sáng chế.
• Ví dụ về hàng hóa công cộng toàn cầu: khí quyển, tầng ô-dôn, khí hậu ổn định, tri thức khoa học mở. Những hàng hóa này có phạm vi ảnh hưởng toàn cầu và đòi hỏi sự hợp tác quốc tế để duy trì.

Ngoài ra, nhiều hàng hóa công cộng có thể bị khai thác quá mức, dẫn đến ngoại ứng tiêu cực như ô nhiễm không khí hay tắc nghẽn giao thông. Vấn đề này thường gắn liền với hiện tượng “kẻ đi xe không trả tiền” (free rider problem), khi những người không đóng góp chi phí vẫn được hưởng lợi, làm cho hàng hóa dễ bị cung cấp dưới mức tối ưu, bị lạm dụng hoặc suy giảm giá trị.

Trong một số trường hợp, hàng hóa công cộng có thể bị hạn chế tiếp cận và trở thành hàng hóa bán công cộng hoặc thậm chí hàng hóa tư nhân, thông qua các cơ chế loại trừ như bản quyền, bằng sáng chế, phí ùn tắc hay truyền hình trả tiền.

Đã có nhiều cuộc tranh luận và nghiên cứu về cách xác định tầm quan trọng của hàng hóa công cộng trong nền kinh tế, cũng như tìm ra những biện pháp quản lý tối ưu. Nghiên cứu về hàng hóa công cộng vì thế không chỉ mang ý nghĩa lý luận, mà còn có giá trị thực tiễn trong việc xây dựng một nền kinh tế công bằng, hiệu quả và hướng tới lợi ích chung của toàn xã hội.